گروه نرم افزاری آسمان

بخش دوم: سورهي توبه



اشاره
صفحه 42 از 116
قوانین اساسی ارتباطات مسلمانان با مشرکان افشاگري در مورد حالات روانی و درونی منافقان
اول: سیماي سورهي توبه
اشاره
سیماي سوره توبه شمارگان سورهي توبه در مدینه فرود آمد و داراي 129 آیه و 4098 کلمه و 10488 حرف است. نزول این سوره
صد و سیزدهمین سورهي نازل شده بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است؛ یعنی بعد از سورهي مائده و در اواخر عمر پیامبر صلی
الله علیه و آله فرود آمده و در ترتیب فعلی قرآن نهمین سوره به شمار رفته است. مفسران آغاز نزول سورهي توبه را در سال نهم
هجري میدانند، و مطالعه آیات آن نشان میدهد که قسمتی از آن پیش از جنگ تبوك و قسمتی پس از مراجعت از جنگ نازل
نامها نامهاي این سوره «1» . شده است، و 28 آیه آغاز این سوره به وسیله علی علیه السلام در مراسم حج به مردم ابلاغ شد
« بازگشت » به معناي « توبه » عبارتاند از: توبه، برائت، فاضِ حَه، خافِرَة، العذاب، سَیف، مُخْزِیه، مُنَکِلّۀ، المُنقرة و المُشَقْشَ قَۀ. واژهي
است و سبب نامگذاري این سوره به این نام، آیات 117 و 118 آن است که جریان پذیرفته شدن توبه یاران پیامبر صلی الله علیه و
آله و متخلفان از جنگ تبوك را بیان کرده است و به طور کلی، در این سوره دربارهي توبه سخن فراوانی رفته است. واژهي
است و به خشم خدا و پیامبرش نسبت به مشرکان اشاره « بیزاري جستن » به معناي ص: 140 « برائت »
دارد که در روز حج اکبر به همه مردم اعلان شد و در آیهي یکم تا سوم این سوره آمده است. نامهاي دیگر این سوره، اغلب بدین
جهت است که اسرار منافقان در این سوره افشا شده و رسوایی و ذلت آنان را به دنبال آورده است.
فضایل
دربارهي فضیلت خواندن این سوره از امام صادق علیه السلام روایت شده است: هر کس سورهي برائت و انفال را در هر ماه بخواند،
تذکر: همانگونه که پیشتر بیان شد، تأثیرها و «1» . روح نفاق در او داخل نمیشود و از پیروان راستین علی علیه السلام خواهد بود
ثوابهاي هر سوره، براي قرائت و عمل به مفاد آن است و رابطهي این سوره با امام علی علیه السلام در این است که 28 آیهي اول
بسم اللَّه » این سوره توسط آن حضرت در مراسم حج به مردم ابلاغ شد. ویژگیها این سوره تنها سوره قرآن کریم است که با
آغاز نمیشود، و در این سوره 16 آیه دربارهي توبه است. ،« الرحمن الرحیم
اهداف
اهداف اساسی که در سورهي توبه پیگیري شده است عبارتاند از: الف) بیان قوانین اساسی ارتباطات مسلمانان با مشرکان که
شالودهي حکومت اسلامی بر آن نهاده شده است. ب) افشاگري در مورد حالات روانی و درونی منافقان و پیروان سست عنصري
که در لابهلاي صفوف مؤمنان رخنه کرده بودند. ص: 141
مطالب
31 ). ب) اخلاق 1. سرزنش افراد - الف) عقاید بیان انحراف اهل کتاب از حقیقت توحید و فرزند قرار دادن براي خدا (آیات 30
تنبل و سست عنصري که با بهانههاي مختلف به جهاد نمیروند؛ 2. مدح و ستایش مؤمنان راستین و مهاجران نخستین (آیات 20 و
؛(27 - 100 ). ج) احکام و قوانین 1. بیان الغاي پیمان با مشرکان و قطع رابطه با آنان و ممنوعیت حج انجام دادن مشرکان (آیات 1
صفحه 43 از 116
4. بیان ممنوعیت جنگ در ماههاي ؛( 3. بیان لزوم تحصیل علم (آیه 122 ؛( 2. دستور به دادن زکات و پرهیز از تراکم ثروت (آیه 10
5. بیان حکم گرفتن جزیه (مالیات) از اهل کتاب. د) داستانها 1. داستان جنگ تبوك و توبه متخلفان از جنگ ؛( حرام (آیه 36
3. اشارهاي به قوم نوح، عاد، ثمود، ابراهیم، مدین و مؤتفکات (آیه 70 ). ه) ؛( 2. اشارهاي به جنگ حُنین (آیه 25 ؛( (آیات 41 و 118
مسائل فرعی 1. بیان نشانههاي منافقان و سرنوشت آنان (آیات 45 به بعد)؛ 2. هشدار به مسلمانان در مورد توطئه دشمنان در مسجد
3. دعوت مسلمانان به اتحاد؛ 4. ترسیم خطمشی حکومت اسلامی با گروهها و جناحهاي مخالف؛ 5. بیان اهمیت ؛( ضرار (آیه 107
6. تشویق مردم براي تعمیر مساجد (آیه 18 ). *** ص: 142 ؛( جهاد در راه خدا (آیه 41
دوم: محتواي سورهي توبه
قرآن کریم در نخستین آیهي این سوره از مشرکان اعلام بیزاري کرده و میفرماید: 1. بَرَاءَةٌ مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی الَّذِینَ عَاهَدْتُم مِنَ
الْمُشْرِکِینَ (این آیات، اعلام) عدم تعهّدي است، از طرف خدا و فرستادهاش نسبت به کسانی از مشرکان که [با آنان پیمان بستهاید!
نکتهها و اشارهها: 1. بر طبق نقل بسیاري از مفسران و محدثان و مورخان اسلام، هنگامی که آیهي فوق و بیست و هفت آیه بعد از
آن فرود آمد و پیمانهاي مشرکان را لغو کرد، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله این فرمان را براي ابلاغ، به ابوبکر داد تا در مراسم
حج بر مردم بخواند؛ سپس آن را به فرمان جبرئیل باز پس گرفت و ابلاغ آن را به علی علیه السلام واگذار کرد تا در روز حج اکبر
براي مردم بخواند و فرمود: ابلاغ این سوره تنها باید به واسطهي کسی باشد که او از من است و من از او هستم. این ماجرا به عنوان
فضیلت بزرگی براي امام علی علیه السلام ثبت و در بسیاري از کتابهاي شیعه و اهل سنت از راههاي مختلفی حکایت شده است.
2. این آیه به سال هشتم هجري مربوط است که مکه فتح شده بود؛ اما ص: 143 مشرکان همچنان «1»
براي انجام مراسم عبادي خود که آمیخته با خرافات و انحرافات بود، به مکه میآمدند و گاهی برهنه به طواف کعبه میپرداختند.
این وضع براي مسلمانان تحمّلناپذیر بود، آیهي فوق و آیات بعد از آن فرود آمد و به این وضع نامطلوب خاتمه داد. 3. در محیط
دعوت اسلام، در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله گروههاي مختلفی وجود داشتند که برخی با مسلمانان پیمانی نداشتند، و برخی
دیگر پیمان موقت در مدت معیّنی داشتند، و برخی نیز پیمانهاي دائمی داشتند، ولی درصدد پیمانشکنی و یافتن فرصتی براي حمله
تا فرصت «2» ، این آیه پیمان مسلمانان با گروه اخیر را لغو و عدم تعهّد نسبت به آنان را اعلام کرد «1» . به مسلمانان بودند
پیمانشکنی، توطئه و شبیخون به مسلمانان را پیدا نکنند. 4. با اینکه اسلام به وفاي عهد بسیار اهمیت میدهد، از این آیه استفاده
میشود که هرگاه نشانههایی از توطئه و نقض پیمان مشاهده شد، مسلمانان حق دارند، پیمان را یکجانبه لغو کنند، ولی باید
آموزهها و پیامها: 1. خدا و رسول نسبت به مشرکان (پیمانشکن) تعهّدي ندارند. 2. از «3» . جوانمردانه لغو پیمان را اعلام نمایند
مشرکان بیزاري بجویید و برائت خود را اعلام کنید. *** ص: 144 قرآن کریم در آیهي دوم سورهي
توبه به مشرکان چهار ماه براي تفکر و گردش فرصت داده و میفرماید: 2. فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَۀَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِي
اللّهِ وَأَنَّ اللّهَ مُخْزِي الْکَ افِرِینَ پس چهار ماه (مهلت دارید که آزادانه) در زمین گردش کنید، و بدانید که شما عاجز کننده خدا
نیستید، و (بدانید) که خدا رسوا کنندهي کافران است. نکتهها و اشارهها: 1. در این آیه به مشرکان بتپرست چهار ماه مهلت داده
و سیر و سیاحت و تفکر کنند و تصمیم بگیرند که پس از انقضاي چهار ماه یا از آیین بتپرستی دست «1» شد، تا در زمین گردش
بردارند و یا براي پیکار آماده شوند. از این مطلب استفاده میشود که اسلام میخواسته اصول انسانی و تربیتی رعایت گردد و
مسلمانان بدون مقدمه به دشمن حمله نکنند. 2. اسلام در برابر کافران دو گونه برخورد دارد: گروهی از کافرانِ اهل کتاب مانند
یهودیان و مسیحیان را تحمّل میکند و پیمان آنان را- در صورتی که توطئه نکنند- محترم میشمارد و آنان میتوانند در پناه
حکومت اسلامی زندگی کنند. اما با گروهی از کافران، مانند بتپرستان، به شدت برخورد میکند و با لغو پیمان، به آنان اخطار
صفحه 44 از 116
مینماید که بین جنگ و تسلیم یکی را انتخاب کنند؛ زیرا بتپرستی یک مذهب و دین نیست، بلکه یک روش خرافی و موهوم
است که با منطق و عقل سازگار نمیباشد؛ از این رو، براي اسلام تحمّلناپذیر بوده و بساط آن را بر میچیند. 3. اعلام برائت توسط
امام علی علیه السلام در روز دهم ذي الحجه یعنی عید ص: 145 قربان بود؛ بنابراین، پایان مهلت، روز
و در تفاسیر آمده است که بسیاري از بتپرستان از این مهلت چهار ماهه استفاده کردند و با «1» دهم ماه ربیع الثانی سال بعد بوده
مطالعه بیشتر در تعالیم اسلام، مسلمان شدند. آموزهها و پیامها: 1. به دشمنان اسلام فرصت تفکر وتصمیمگیري دهید (تا شاید
هدایت شوند). 2. اسلام اجازه نمیدهد مسلمانان ناجوانمردانه و بدون اعلام قبلی به دشمن حمله کنند. 3. فرار از حکومت الهی و
ناتوان کردن خدا ممکن نیست. 4. آیه به مشرکان اعلام میکند دست از کفر بردارید که فرجام کافران، خواري و رسوایی است.
*** قرآن کریم در آیهي سوم سورهي توبه بار دیگر بر بیزاري از مشرکان تأکید کرده و میفرماید: 3. وَأَذَانٌ مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی
النَّاسِ یَوْمَ الْحَ جِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُ فَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَإِن تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِي اللّهِ وَبَشِّرِ
الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ و (این آیات،) اعلامی است از طرف خدا و فرستادهاش به مردم، در روزِ [: عید قربان حج بزرگ [به این
که: خدا و فرستادهاش نسبت به مشرکان تعهّدي ندارند! و اگر توبه کنید، پس آن براي شما بهتر است؛ و تفسیر قرآن مهر جلد
هشتم، ص: 146 اگر روي برتابید، پس بدانید که شما عاجز کننده خدا نیستید؛ و کسانی را که کفر ورزیدند، به عذابی دردناك
مژده ده! نکتهها و اشارهها: 1. اعلام عمومی برائت و بیزاري از مشرکان در ایام حج و در روز عید قربان به واسطهي امام علی علیه
تا همه مسلمانان و غیرمسلمانان از آن آگاهی یابند و راه بهانه جویان بسته شود و از این رو است که «1» السلام صورت پذیرفت
فرمود: به همه مردم اعلام میشود و نفرمود: فقط به مشرکان اعلام میشود. 2. در اعلامیه عمومی که به واسطهي امام علی علیه
السلام قرائت شد، مواد چهارگانه ذیل اعلام گردید: الف) الغاي پیمان مشرکان؛ ب) ممنوعیت شرکت مشرکان در مراسم حج سال
در « الحج الاکبر » 3. مقصود از .«2» آینده؛ ج) ممنوعیت طواف افراد برهنه به دور کعبه؛ د) ممنوعیت ورود مشرکان در خانه خدا
این آیه همان روز عید قربان سال هشتم هجري است. در احادیث اسلامی آمده است که در آن سال مسلمانان و مشرکان در مراسم
حج شرکت کرده بودند؛ از این رو، به آن حج بزرگ گفته شد، و یا به خاطر آنکه مراسم حج، بزرگتر از مراسم عمره است، به
4. قبول آیین توحید در دنیا و آخرت به سود مردم است، و تمام نابسامانیها در پرتو آن سامان .«3» گفته میشود « حج اکبر » آن
مییابد؛ یعنی پذیرش اسلام براي خدا و پیامبر سودي ندارد، بلکه سود آن به خود افراد باز میگردد. 5. قرآن کریم در آیهي فوق
استفاده کرده است تا مردم را هدایت کند و این یکی از شیوههاي تربیتی قرآن کریم است. تفسیر قرآن « تشویق و تهدید » از روش
مهر جلد هشتم، ص: 147 آموزهها و پیامها: 1. بهترین زمان و مکان و حضور همگانی را براي اعلام عمومی انتخاب کنید (تا تاثیر
بیشتري داشته باشد و زمینهي بهانه جوییها برداشته شود). 2. این آیه به رهبران الهی و مبلغان دینی میآموزد که براي تربیت و
هدایت مردم از شیوه هشدار و تشویق در کنار هم استفاده کنند. 3. خدا و رهبران الهی نسبت به مشرکان پیمان شکن، تعهدي
ندارند. 4. راه بازگشت و توبه به سوي مخالفان اسلام باز است. *** قرآن کریم در آیهي چهارم سورهي توبه پیمان گروهی از
مشرکان را محترم شمرده و میفرماید: 4. إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ لَمْ یَنقُصُوکُمْ شَیْئاً وَلَمْ یُظَاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ
عَهْدَهُمْ إِلَی مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ مگر کسانی از مشرکان که [با آنان پیمان بستید، سپس هیچ چیزي (از تعهدات خود را)
نسبت به شما فروگذار نکردهاند، و هیچ کس را بر ضدّ شما پشتیبانی ننمودهاند؛ پس پیمان آنان را تا پایان مدّتشان، نسبت به آنان
محترم شمرید؛ [چرا] که خدا پارسایان (خود نگهدار) را دوست دارد. نکتهها و اشارهها: 1. الغاي یکجانبهي پیمانهاي مشرکان،
مخصوص کسانی بوده که نشانههایی از آمادگی آنان براي پیمانشکنی ظاهر شده بود؛ اما کسانی که بر پیمان خود استوار بودند،
پیمانشان محترم شمرده شد. 2. از گزارشهاي مورّخان و مفسران استفاده میشود که مقصود از کسانی که پیمان مدّتدار داشتند و
بنی » و احتمالًا «1» « بَنی ضَ مْرة » ،« بَنی کَنانه » بر مواد پیمان خود وفادار ماندند، ص: 148 طایفههاي
صفحه 45 از 116
بودهاند که پیمان آتش بس با پیامبر داشتند و نُه ماه آن باقی مانده بود و پیامبر تا پایان مدت نسبت به پیمانشان وفادار «2» « خُزاعۀ
ماند. 3. از این آیه استفاده میشود که وفاداري به پیمان با تقوا و پارسایی ارتباطی تنگاتنگ دارد و یکی از نشانههاي تقواست.
آموزهها و پیامها: 1. هر کس پیمانش را با شما رعایت کرد، پیمان او را محترم بشمارید. 2. وفاداري به پیمان لازم است، اگرچه
طرف مقابل مشرك باشد. *** قرآن کریم در آیهي پنجم سورهي توبه به لزوم برخورد شدید با مشرکان و باز بودن راه توبه اشاره
کرده و میفرماید: 5. فَإِذَا انسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن
تَابُوا وَأَقَامُوا الْصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَ اةَ فَخَلُّوا سَبِیلَهُمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ و هنگامی که ماههاي حرام سپري شد، پس مشرکان را هر کجا
آنان را یافتید به قتل رسانید؛ و آنان را (به اسارت) بگیرید؛ و آنان را بازداشت کنید؛ و در هر کمینگاه، بر [سر راه آنان بنشینید. و
اگر توبه کنند، و نماز را به پا دارند، و [مالیاتِ زکات را بپردازند، پس رهایشان سازید؛ [چرا] که خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز
در این آیه همان چهار ماه مهلتی است « ماههاي حرام » است. ص: 149 نکتهها و اشارهها: 1. مقصود از
که در ابتداي سوره براي مشرکان قرار داده شده بود که از دهم ذي الحجه سال نهم هجري آغاز شد و دهم ربیع الثانی سال دهم
2. در این آیه چهار دستور شدید در مورد مشرکان .«1» هجري پایان یافت. به این مطلب در احادیث متعددي نیز اشاره شده است
اسیر ساختن و کشتن آنها در هر مکان و «2» ، بستن راهها بر آنان، محاصره کردن » : پیمانشکن صادر شده است که عبارتاند از
انتخاب یکی از این چهار دستور به صورت اختیاري نیست، بلکه بر اساس شرایط زمانی و مکانی و به تناسب اشخاص «3» «. زمان
مورد نظر عمل میشود تا مشرکان به طور کامل در فشار قرار گیرند. 3. اسلام به آزادي مذهبی و ترك اجبار پیروان ادیان اهمیت
میدهد، ولی این مطلب منحصر به پیروان ادیان آسمانی همچون آیینهاي یهود و مسیحیت است؛ بنابراین، برخورد شدید اسلام با
مشرکان بدین جهت است که بتپرستی و شرك، از نظر اسلام یک برنامه خرافی و نوعی بیماري بشریت است که باید ریشه کن
شود. 4. این آیه در همان حال که با مشرکان به شدت برخورد میکند، راه بازگشت را میگشاید و اشاره میکند که اگر مشرکان
توبه کردند و به وظایف ص: 150 اسلامی خود عمل نمودند، در امنیت هستند و از نظر حقوق و احکام
با سایر مسلمانان تفاوتی ندارند. 5. آیهي فوق بر دو وظیفه بزرگ اسلامی یعنی نماز و زکات تاکید کرده است؛ زیرا اداي این دو
وظیفهي بزرگ، نشانهاي از اسلام و توبه افراد مشکوك به شمار میآید. آموزهها و پیامها: 1. مشرکان را (پس از طیّ مراحل
دعوت و استدلال و پیمان بستن، اگر باز توطئه کردند) به شدّت سرکوب کنید. 2. در پی دشمن بروید و راهها را کنترل کنید و در
کمین توطئهگران پیمانشکن باشید. 3. توبه مشرکان پذیرفتنی است، به شرط آنکه همراه با عمل باشد (نه فریبکارانه). 4. نماز و
زکات نشانهي توبه است و کسی که به این شعائر دینی میپردازد، از تعرّض مسلمانان در امان است. 5. تنها راه برخورد با مشرکان
کشتن آنها نیست، بلکه محاصره و اسارت نیز از راههاي دیگر است. *** قرآن کریم در آیهي ششم سورهي توبه، به دشمنان
اسلام نیز حق پناهندگی و فرصت شنیدن و تفکر و انتخاب آزادانه داده و میفرماید: 6. وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ
حَتَّی یَسْمَعَ کَلَامَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَایَعْلَمُونَ و اگر یکی از مشرکان از تو پناهندگی خواست، پس به او پناه ده تا
سخن خدا را بشنود؛ سپس او را به محل امنش برسان؛ این بدان سبب است که آنان گروهی هستند که نمیدانند. تفسیر قرآن مهر
جلد هشتم، ص: 151 نکتهها و اشارهها: 1. حکایت شده که پس از الغاي پیمان مشرکان، یکی از بتپرستان از حضرت علی علیه
السلام پرسید: اگر کسی از ما بعد از گذشتن این چهار ماه بخواهد پیامبر را ملاقات کند و مسائلی را با او در میان گذارد و یا سخن
2. برخی مورّخان حکایت کردهاند .«1» خدا را بشنود، در امنیت خواهد بود؟ حضرت پاسخ داد: آري؛ سپس این آیه را گواه آورد
عُمیر بن » که پس از فتح مکه، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به مشرکان جنایتکار نیز فرصت بازگشت به مکه و مطالعه داد، و به
که از آن حضرت دو ماه فرصت مطالعه میخواست، چهار ماه مهلت داد؛ البته معمولًا این افراد پس از تفکر و آشنایی با « وَهَب
3. در آیات پیشین دستور سختگیري در مورد مشرکان داده شد، ولی در این آیه .«2» تعالیم حیات بخش اسلام، مسلمان میشدند
صفحه 46 از 116
مطلب تعدیل و به نرمی با مشرکان برخورد شده است، و این روشی تربیتی است که شدّت عمل را با نرمش بیامیزند تا نسخهاي
شفابخش به دست آید. 4. هدف اسلام از برخورد با مشرکان گسترش حق، عدالت و توحید است؛ از این رو، به مخالفان پناهندگی
و فرصت میدهد تا آزادانه در سرزمین اسلام رفت و آمد کنند و سخنان حق را بشنوند و به مطالعه و تفکر بپردازند، تا شاید هدایت
شوند. 5. عامل مهم بیایمانی و شرك، ناآگاهی است؛ همانگونه که سرچشمه اصلی ایمان، علم و آگاهی است؛ بنابراین، براي
ارشاد مردم لازم است امکانات کافی براي مطالعه و اندیشه فراهم شود، تا به راه حق رهنمون شوند. تفسیر قرآن مهر جلد هشتم،
ص: 152 آموزهها و پیامها: 1. افراد دشمن حق پناهندگی مطالعاتی دارند. 2. ریشهي شرك، ناآگاهی است (پس سطح آگاهی
افراد را بالا ببرید تا توحیدگرا شوند). 3. به دشمنان اسلام فرصت مطالعه، تفکر و انتخاب آزادانه بدهید و در مدت مطالعه، سلامتی
و امنیت آنها را تضمین نمایید. *** قرآن کریم در آیهي هفتم سورهي توبه، به دلیل الغاي پیمان مشرکان و موارد استثناي آن
اشاره کرده و میفرماید: 7. کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ عِندَ اللّهِ وَعِندَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِینَ عَاهَدْتُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَکُمْ
فَاسْتَقِیمُوا لَهُمْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ چگونه براي مشرکان پیمانی نزد خدا و نزد فرستادهاش خواهد بود؟! مگر کسانی که کنار مسجد
الحرام (با آنان) پیمان بستهاید، و تا هنگامی که با شما (بر عهد خود) پایدارند، پس (شما نیز بر عهد) آنان پایدار باشید؛ [چرا] که
خدا پارسایان (خود نگهدار) را دوست دارد. نکتهها و اشارهها: 1. در این آیه اشاره شده که مشرکان نباید انتظار داشته باشند خدا و
فرستادهاش پیمان آنان را لغو نکنند، در حالی که آنان بارها در عمل نشان داده بودند که هرگاه دستشان برسد، ضربهاي بر
«1» مسلمانان وارد میسازند. 2. مقصود از نزد مسجد الحرام، همان منطقه حرم یعنی منطقهاي تا فاصله 48 مایلی اطراف مکه است
که صلح حدیبیه و پیمانهاي پیامبر صلی الله علیه و آله با قبایل عرب در این منطقه بسته شد. ص: 153
3. مقصود این آیه از گروهی که اطراف مسجد الحرام با پیامبر صلی الله علیه و آله پیمان بستند و بر پیمان خود وفادار ماندند،
بودند که ذیل آیهي چهارم دربارهي آنها سخن گفته شد. آموزهها و پیامها: 1. وفاي به عهد با دشمنان « بنو ضَ مرة » طوایفی مانند
اسلام نیز لازم است؛ البته تا هنگامی که آنان به پیمان خود وفادارند. 2. خدا انسانهاي پارسا را دوست دارد. 3. خدا و فرستادهاش،
پیمان مشرکان عهدشکن را به رسمیت نمیشناسند. *** قرآن کریم در آیهي هشتم سورهي توبه به پیمان شکنی و فریبکاري
مشرکان اشاره کرده و میفرماید: 8. کَیْفَ وَإِن یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ لَایَرْقُبُوا فِیکُمْ إِلّاً وَلَا ذِمَّۀً یُرْضُونَکُم بِأَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبَی قُلُوبُهُمْ وَأَکْثَرُهُمْ
فَاسِقُونَ چگونه (براي مشرکان پیمانی باشد) و حال آن که اگر بر شما غالب شوند، درباره شما هیچ خویشاوندي و هیچ تعهّدي را
رعایت نمیکنند؟! شما را با دهان (و سخنان) شان خشنود میکنند، و حال آن که دلهایشان امتناع میورزد؛ و اکثر آنان
نافرمانبردارند. نکتهها و اشارهها: 1. مشرکان قریش اگرچه با پیامبر صلی الله علیه و آله و گروهی از مسلمانان خویشاوند تفسیر قرآن
به این موضوع اعتنایی نمیکردند؛ همانگونه که پیمان خود را با پیامبر در عمل رعایت ،«1» مهر جلد هشتم، ص: 154 بودند
2. این آیه اشاره دارد که دلهاي مشرکان با زبانشان همسان نیست؛ زیرا دلهاي آنها پر از کینه و انتقام جویی و «2» . نمیکردند
سنگدلی و بیاعتنایی به پیمان و رابطه خویشاوندي است، هر چند با زبانشان اظهار دوستی کنند. آموزهها و پیامها: 1. اکثریت
. مشرکان انسانهایی فاسق، فرمانگریز و دو چهره هستند. 2. عمق کینه دشمن را در هنگام قدرتش بشناسید، نه در هنگام ضعف. 3
فریب ظاهرسازي و تبلیغات دشمن را نخورید؛ آنان اگر بر شما تسلط یابند، اصول انسانی را رعایت نمیکنند. *** قرآن کریم در
آیهي نهم سورهي توبه، به مخالفت مشرکان با راه خدا و بدکاري آنان اشاره کرده و میفرماید: 9. اشْتَرَوْا بِآیَاتِ اللّهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَصَدُّوا
عَن سَبِیلِهِ إِنَّهُمْ سَاءَ مَاکَانُوا یَعْمَلُونَ (مشرکان) آیات خدا را به بهاي اندکی فروختند؛ و (مردم را) از راهش بازداشتند؛ براستی چه بد
« ابو سفیان » است، آنچه را آنان همواره انجام میدادند. ص: 155 نکتهها و اشارهها: 1. حکایت شده که
غذایی تهیه کرد و گروهی را به مهمانی فراخواند، تا از این طریق دشمنی آنان را در برابر پیامبر صلی الله علیه و آله بر انگیزد. برخی
مفسران این آیه را اشاره به جریان یاد شده دانستهاند، ولی مفهوم آیه وسیع است و شامل موارد مشابه نیز میشود که افرادي براي
صفحه 47 از 116
2. مشرکان، آیات الهی را با بهاي ناچیز مادي معاوضه کردند و از آنجا .«1» حفظ منافع مادي خود از آیات الهی چشمپوشی کنند
. که آیات الهی ارزش زیادي دارد، متاع دنیوي در برابر آن بسیار ناچیز است؛ پس در هر صورت این افراد زیانکار شدهاند. 3
بدکرداري مشرکان به این جهت بود که هم خود را از سعادت و هدایت الهی محروم ساختند و هم مانع سعادت دیگران شدند، و
چه عملی از این بدتر است که انسان بار گناه خود و دیگران را بدوش کشد. آموزهها و پیامها: 1. در برابر از دست دادن آیات الهی
هر چه به دست آورید، اندك است. 2. مشرکان را از مخالفت آنان با راه خدا و بدکرداري و دین فروشی آنها بشناسید. ***
قرآن کریم در آیهي دهم سورهي توبه، با اشاره به تجاوزکاري و عهدشکنی مشرکان میفرماید: 10 . لَایَرْقُبُونَ فِی مُؤْمِنٍ إِلّاً وَلَا ذِمَّۀً
وَأُولئِکَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ دربارهي هیچ مؤمنی، هیچ خویشاوندي وتعهدي را رعایت نمیکنند؛ وتنها آنان تجاوزکارانند. تفسیر قرآن
مهر جلد هشتم، ص: 156 نکتهها و اشارهها: 1. این آیه در حقیقت تأکید مطالب آیهي هشتم همین سوره است، با این تفاوت که در
آیهي هشتم سخن از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله بود، ولی این آیه از هر فرد با ایمان سخن میگوید. 2. مشرکان با همهي افراد
.«1» با ایمان دشمنی دارند، و این مطلب مربوط به مسلمانان نیست؛ بنابراین، اینان دشمنان حق، آیین توحید و همهي مؤمنان هستند
. آموزهها و پیامها: 1. پیمان شکنی نوعی تجاوزگري است. 2. مشرکان، حرمت و پیمان هیچ مومنی را محترم نمیشمارند. 3
مشرکان را از پیمان شکنی و تجاوزگري آنان بشناسید. *** قرآن کریم در آیهي یازده سورهي توبه، بار دیگر راه بازگشت را براي
مخالفان اسلام میگشاید و میفرماید: 11 . فَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ فَإِخْوَانُکُمْ فِی الدِّینِ وَنُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ و
اگر توبه کنند، و نماز را به پا دارند، و [مالیاتِ زکات را بپردازند، پس برادران دینی شما هستند؛ و آیات [خود] را براي گروهی که
میدانند، تشریح میکنیم. ص: 157 نکتهها و اشارهها: 1. در آیهي پنجم این سوره نیز مضمون آیهي
فوق آمده که در اینجا مورد تأکید قرار گرفته است، و این خود از فنون فصاحت و بلاغت به شمار میرود که مطالب پر اهمیت با
تعبیرهاي گوناگون تکرار شود، و از آنجا که مسئله بتپرستی و ضربه نهایی بر پیکر آن در محیط اسلام و برچیدن آخرین آثار آن
از مسائل بسیار مهم میباشد، قرآن این مطلب را با عبارتی جدید و نکاتی تازه تکرار کرده است. 2. در آیهي پنجم سورهي توبه
آمده بود: اگر مشرکان توبه کردند و وظایف خود را انجام دادند، مزاحم آنها نشوید، و راهشان را باز گذارید؛ اما این آیه
میفرماید: اگر مشرکان توبه کردند، برادر دینی شما هستند و این لطف بالاتري نسبت به آنان است که عواطف و فکر آنان را براي
که در آیهي فوق به آن اشاره شده، یکی از لطیفترین تعبیرها در مورد « برادران دینی » پذیرش اسلام آمادهتر میسازد. 3. تعبیر
پیوند عاطفی و مساوات افراد جامعه است؛ یعنی همانگونه که میان برادران تفاوتی نیست و در حقوق با هم مساوي هستند و در
مشکلات یار یکدیگر و به همدیگر محبت میکنند، مسلمانان نیز اینگونهاند. 4. در عصر حاضر، مسلمانان جهان نیاز شدیدي به
رابطه عاطفی و مساوات دینی در قالب پیوند برادري دینی دارند، تا شکافهاي قومی، نژادي و طبقاتی آنان را به برادري اسلامی
تبدیل کند؛ اما صد افسوس که جامعه مسلمانان در عصر حاضر از این پیوند به دور افتاده و برادران دیروز، بر اثر غفلت و
دسیسههاي استعمارگران، در برابر هم صف کشیدهاند و این یکی از اسرار عقب ماندگی مسلمانان است. 5. از این آیه استفاده
میشود که اساس روابط عاطفی در اسلام، مکتب است و برادري دینی در کنار برادري خونی مطرح میباشد؛ یعنی ممکن تفسیر
قرآن مهر جلد هشتم، ص: 158 است کسی برادر خونی ما نباشد، ولی برادر دینی ما باشد و نیز ممکن است کسی برادر پدري یا
مادري ما باشد، ولی برادر دینی نباشد. آموزهها و پیامها: 1. با توبه کنندگان برخوردي برادرانه داشته باشید. 2. برادري حقیقی
همان برادري عقیدتی و دینی است. 3. نماز خواندن و زکاتدادن، از نشانههاي توبه واقعی و برادري دینی است. ***
پیشوایان کفر را بکشید
قرآن کریم در آیهي دوازدهم سورهي توبه، خواستار برخورد شدید با پیمان شکنان میشود و میفرماید: 12 . وَإِن نَکَثُوا أَیْمَانَهُم مِن
صفحه 48 از 116
بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِی دِینِکُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّۀَ الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لَاأَیْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ یَنتَهُونَ و اگر سوگندهایشان را پس از پیمانشان شکستند، و
در دین شما طعنه زدند، پس با پیشوایان کفر پیکار کنید؛ [چرا] که آنان هیچ سوگندي برایشان (معتبر) نیست، تا شاید آنان (به کار
در این آیه همان پیمان آتش بس مشرکان با مسلمانان « ایمان » و « عهد » خود) پایان دهند. نکتهها و اشارهها: 1. ظاهراً مقصود از
است، و از آنجا که مشرکان در عمل این پیمان را نقض کرده و آمادگی نقض کامل آن را در آینده داشتند؛ از این رو، این پیمان
دیگر ارزشی نداشت. 2. به باور برخی مفسران، مقصود از این آیه یهودیان یا اقوامی مانند رومیان بودند که در آینده با مسلمانان
زیرا مخاطبان آیات تفسیر قرآن مهر «1» ؛ درگیر میشدند و یا منظور افراد مرتد و یا قریش بودند؛ اما همه این احتمالها مردود است
جلد هشتم، ص: 159 فوق مشرکان هستند و براساس سیاق روشن میشود که مقصود گروهی از بتپرستان اطراف مکه یا سایر
نقاط حجاز بودهاند. که در عمل پیمانشان را نقض کرده بودند، هر چند که مفهوم آیه به یک گروه و یا یک عصر خاص منحصر
نیست و آیه در حقیقت یک دستور العمل همیشگی براي مبارزه مسلمانان با سران کفر است. 3. در برخی احادیث، این آیه بر آتش
افروزان جنگ جمل، یعنی ناکثین، تطبیق شده است. و اینگونه احادیث از باب تطبیق بر مصادیق جدید در زمانهاي بعد است که
4. در آیه بیان شده که با سران کفر مبارزه کنید و نمیگوید با کافران معمولی و .«1» وضعیتی مشابه مشرکان پیمانشکن داشتهاند
تودهي مردم آنها مبارزه کنید؛ زیرا آنان از پیشوایان کفر و سرچشمههاي فتنه و فساد پیروي میکنند؛ بنابراین، ریشه را بسوزانید و
همت بلند دارید که طرف اصلی شما سران کفر هستند. 5. در برخی احادیث از امام صادق علیه السلام نقل شده که با اشاره به این
آموزهها و پیامها: 1. با پیمانشکنان و توهینکنندگان به دین، به شدّت برخورد «2» . آیه فرمودند: طعنه زنندگان به دین کافرند
کنید. 2. در مبارزه، به سراغ سران دشمن و مراکز فرماندهی آنان بروید و آنها ص: 160 را از پاي در
آورید. 3. هدف جهاد اسلامی پایان دادن به توطئه و عهدشکنی دشمنان اسلام است. *** قرآن کریم در آیهي سیزدهم سورهي
توبه، با اشاره به عوامل جنگ با مشرکان، به مسلمانان هشدار میدهد از پیکار با دشمن نهراسند، و میفرماید: 13 . أَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْماً
نَکَثُوا أَیْمَ انَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُم بَدَءُوکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَتَخْشَ وْنَهُمْ فَاللّهُ أَحَ قُّ أَن تَخْشَوْهُ إِن کُنتُم مُؤْمِنِینَ چرا با گروهی که
سوگندهایشان را شکستند، و آهنگ اخراج فرستاده [خدا] کردند، پیکار نمیکنید؟! و حال آن که آنان نخستین بار (پیکار) با شما
. را آغاز کردند؛ آیا از آنان میهراسید؟! اگر مؤمنید، پس خدا سزاوارتر است که از (مخالفت) او بهراسید. نکتهها و اشارهها: 1
تعبیرات این آیه نشان میدهد در میان مسلمانان، گروهی وجود داشتند که از جنگ با دشمن و قدرت آنها میترسیدند که قرآن به
آنها هشدار میدهد. 2. شاید که برخی مسلمانان میپنداشتند لغو پیمان با مشرکان صحیح نیست؛ از این رو، به آنان پاسخ داده
بیرون کردن » میشود که مشرکان خود مقدمات پیمانشکنی را فراهم کردند و در جنگ پیشقدم شدند. 3. ظاهراً مقصود از
اخراج پیامبر صلی الله علیه و آله از مکه در هنگام هجرت ایشان است؛ زیرا نخست قصد اخراج ایشان را داشتند؛ سپس « فرستاده خدا
نظرشان تغییر کرد و تصمیم به قتل او گرفتند و این موضوع بیان یک خاطره دردناك از جنایات بتپرستان است. 4. از این آیه
استفاده میشود که مشرکان پیمانشکن مهاجم بودند و مسلمانان نبردي دفاعی داشتند. ص: 161
آموزهها و پیامها: 1. اهداف جنگ و سوابق دشمن را براي رزمندگان بیان کنید تا انگیزه بیشتري براي پیکار داشته باشند. 2. با
پیمان شکنانی که به رهبر اسلام توهین کرده و آغازگر نبردند، پیکار کنید. 3. مؤمن واقعی از (عذاب) خدا میهراسد نه از مردم.
*** قرآن کریم در آیهي چهاردهم سورهي توبه، مسلمانان را به مبارزه با مشرکان فرا خوانده، نتایج آن را بر میشمرد و میفرماید:
14 . قَاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللّهُ بِأَیْدِیکُمْ وَیُخْزِهِمْ وَیَنصُ رْکُمْ عَلَیْهِمْ وَیَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ با آن (مشرك) ان پیکار کنید، تا خدا آنان را
با دستان شما مجازات کند؛ و رسوایشان سازد و شما را بر آنان یاري گرداند و سینههاي گروه مؤمنان را شفا بخشد. نکتهها و
میباشد که گروهی از « بنی خُزاعه » در این آیه، طایفه « گروه مؤمنان » اشارهها: 1. برخی مفسران بر این باورند که مقصود از
بتپرستان ناجوانمردانه بر آنان حمله کردند و یا مقصود گروهی از مسلمانان یمن هستند که وقتی به مکه آمدند، مورد آزار
صفحه 49 از 116
بتپرستان قرار گرفتند؛ اما بعید نیست آیه شامل همه مؤمنانی بشود که به نوعی تحت فشار بتپرستان قرار گرفته بودند. 2. از این
آیه استفاده میشود که رزمندگان اسلام عوامل اجرایی الهی هستند که خدا به دست آنان دشمنانش را عذاب میکند. 3. اینکه در
بر جبر دلالت ندارد، بلکه منظور آن است که خدا « با مشرکان بجنگید، خدا آنان را به دست شما عذاب میکند » : آیه میفرماید
قدرتی در ص: 162 اختیار رزمندگان اسلام گذاشته و نیّت پاکی به آنان داده که میتوانند با آزادي
. اراده این کار را انجام دهند؛ همان گونه که به دوست خود میگوییم: امیدوارم خدا با دست تو این کار را اصلاح کند. 4
سرنوشت مسلمانان در مسائل اجتماعی با هم پیوند دارد، و پیروزي گروهی، موجب شفا و آرامش دل سایر مؤمنان میشود.
آموزهها و پیامها: 1. یکی از سنتهاي الهی آن است که خدا کارهاي خود را از مسیر طبیعی آن انجام میدهد. 2. جنگ با دشمنان
اسلام دست کم چهار نتیجه دارد: پیروزي، عذاب دشمنان، رسوایی آنان و شفاي دل مؤمنان. 3. با دشمنان اسلام پیکار کنید تا
نتایج شیرین آن را بچشید. *** قرآن کریم در آیهي پانزدهم سورهي توبه، به نتایج دیگر جهاد با دشمنان اسلام و باز بودن راه توبه
اشاره کرده و میفرماید: 15 . وَیُذْهِبْ غَیْظَ قُلُوبِهِمْ وَیَتُوبُ اللّهُ عَلَی مَن یَشَاءُ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ و خشمِ شدیدِ دلهاي آنان را [از میان
ببرد؛ و خدا توبهي هر کس را بخواهد (و شایسته بداند)، میپذیرد؛ و خدا داناي فرزانه است. نکتهها و اشارهها: 1. در آیهي قبل
را یکی دیگر از آثار « فروکش کردند خشم دل مؤمنان » معرفی کرد و اینک « شفاي دل مؤمنان » یکی از نتایج مبارزه با دشمنان را
مبارزه معرفی میکند. ممکن است این مطلب نوعی تأکید باشد و یا جمله اول، به بهبودي ناراحتیها و درد دلهاي مؤمنان اشاره
کند و جمله دوم به آرامش دل آنان بر ص: 163 اثر شکست دشمن اشاره داشته باشد. آري جهاد و
پیروزي موجب آرامش روحی و روانی و رفع نگرانیها و تامین کننده بهداشت روانی جامعه است. 2. در این آیه اشاره شده که
ممکن است برخی مشرکان در آینده توبه کنند و خدا توبهي آنان را بپذیرد، و این نوعی بشارت به مسلمانان بود؛ از این رو، برخی
مفسران این آیات را از اخبار غیبی قرآن دانستهاند؛ زیرا آنچه قرآن بیان کرد، به وقوع پیوست. آموزهها و پیامها: 1. جهاد کنید تا
بهداشت روانی مومنان تامین شود. 2. خدا راه توبه و بازگشت را به روي دشمنان اسلام نیز باز گذاشته است. ***
آزمایش الهی و اهداف آن
قرآن کریم در آیهي شانزدهم سورهي توبه، به آزمون انسانها از طریق جهاد و حفظ اسرار اشاره کرده و میفرماید: 16 . أَمْ حَسِبْتُمْ
أَن تُتْرَکُوا وَلَمَّا یَعْلَمِ اللّهُ الَّذِینَ جَاهَدُوا مِنکُمْ وَلَمْ یَتَّخِ ذُوا مِن دُونِ اللّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَ ۀً وَاللّهُ خَ بِیرٌ بِمَ ا تَعْمَلُونَ آیا
پنداشتید که رها میشوید، و حال آن که خدا هنوز کسانی از شما را که جهاد کردند، و جز خدا و فرستادهاش و مؤمنان را، مَحرم
اسرار نگرفتهاند، (از دیگران) معلوم نداشته است؟! و خدا به آنچه انجام میدهید، آگاه است. نکتهها و اشارهها: 1. این آیه اشاره
دارد که تنها با ادعاي ایمان کارها سامان نمییابد و شخصیت انسان روشن نمیشود مگر آنکه با دو چیز آزمایش شود: نخست،
مبارزه با دشمنان خارجی؛ یعنی جهاد در راه خدا. و دوم، مبارزه با دشمنان داخلی؛ یعنی حفظ اسرار و ترك همکاري با تفسیر قرآن
و نفی « تحقق خارجی مطلب » در آیهي فوق همان « دانستن خدا » 2. مقصود از «1» . مهر جلد هشتم، ص: 164 منافقان و دشمنان
معلوم است؛ یعنی خدا هنوز معلوم نداشته است، و گرنه بر طبق دلایل عقلی و آیات قرآن، خدا از همه چیز آگاه است. 3. مقصود
خدا از آزمایش انسانها کشف امور مجهول نیست، بلکه براي پرورش و شکوفا کردن استعدادها و آشکار کردن اسرار درون
انسانهاست. آموزهها و پیامها: 1. خدا با جهاد و حفظ اسرار، مسلمانان را آزمایش میکند. 2. اسرار جامعه اسلامی را جز با خدا و
رسول و مؤمنان در میان نگذارید. 3. ادعاي ایمان کافی نیست و در آزمایشهاست که مؤمنان واقعی شناخته میشوند. *** قرآن
کریم در آیهي هفدهم سورهي توبه، آباد کردن مساجد توسط مشرکان را ممنوع اعلام میکند و میفرماید: 17 . مَا کَانَ لِلْمُشْرِکِینَ
أَن یَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللّهِ شَاهِدِینَ عَلَی أَنْفُسِهِم بِالْکُفْرِ أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِی النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ براي مشرکان سزاوار نیست (و حق
صفحه 50 از 116
ندارند) که مساجد خدا را آباد کنند؛ در حالی که بر ضد خودشان به کفر گواهی میدهند! آنان اعمالشان تباه شده است؛ و آنان
در آتشِ (دوزخ)، ماندگارند. ص: 165 نکتهها و اشارهها: 1. این آیه در بارهي مسجد الحرام است،
ولی حکم آن به مسجد الحرام اختصاص ندارد و شامل همه مسجدها میشود. 2. گواهی مشرکان بر کفرشان، از سخنان، کردار،
مراسم عبادي و حج آنان آشکار میشد. 3. شاید پس از لغو پیمان با مشرکان و فرمان مبارزه با آنان، یکی از موضوعهایی که
مطرح شد، آن بود که حضور مشرکان و کمکهاي مالی آنان سبب آبادي مسجد الحرام میشود؛ پس چرا آنها را برانیم. این آیه
در پاسخ به این پندار اعلام میکند که اعمال مشرکان به خاطر کفرشان بیارزش است، و از نیّتهاي ناپاك، عمل پاك و محصول
مفید خدا پسندانه به وجود نمیآید. 4. عمران و آبادي مساجد شامل آبادي ساختمان و تأسیسات و نیز اجتماع و آبادي معنوي
آنهاست. 5. از آیه استفاده میشود که مشرکان نه حق شرکت در مساجد را دارند و نه میتوانند در تعمیر و بناي ساختمان مساجد
کمک کنند و همه این امور باید به دست مسلمانان انجام گیرد. 6. از این آیه و آیه بعد این مطلب نیز استفاده میشود که مسلمانان
آموزهها و پیامها: 1. هر شخصی و هر «1» . حق ندارند هدایا و کمکهاي مشرکان و کافران را براي ساختمان مساجد بپذیرند
سرمایهاي شایستگی ندارد که در راه آبادانی مساجد به کار گرفته شود. 2. دست کفار را از مراکز مذهبی مسلمانان کوتاه کنید.
*** ص: 166 قرآن کریم در آیهي هیجدهم سورهي توبه، شرایط پنجگانه آباد کنندگان مساجد را
بیان میکند و میفرماید: 18 . إِنَّمَ ا یَعْمُرُ مَسَاجِ دَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَی الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلَّا اللّهَ فَعَسَ ی
أُولئِکَ أَن یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ تنها کسی مساجد خدا را آباد میکند که ایمان به خدا و روز بازپسین آورده، و نماز را به پا داشته،
و [مالیاتِ زکات را بپردازد، و جز از خدا نهراسیده است؛ و امید است که اینان از رهیافتگان باشند. نکتهها و اشارهها: 1. دو شرط
اول آباد کنندهي مساجد، یعنی ایمان به مبدأ و معاد، اعتقاد و زیر بنایی است؛ و بدون آنها هیچ عمل پاك، شایسته و خالصی از
انسان سر نمیزند. 2. شرایط سوم و چهارم آباد کنندهي مساجد، یعنی نماز خواندن و زکات دادن، از شرایط عملی است؛ یعنی آباد
کنندهي مسجد، هم باید از راه نماز ارتباطی استوار با خدا برقرار کند و هم پیوندش با خلق خدا از راه پرداخت زکات برقرار باشد.
3. شرط پنجم آباد کنندهي مسجد آن است که قلبش مملو از عشق به خدا باشد، و تنها در برابراو احساس مسئولیت کند و از
بندگان خدا نهراسد. 4. همانگونه که ذیل آیهي قبل بیان شد، مقصود از آباد کردن مساجد، هم آبادي مادي و هم معنوي است، و
اموري مانند تعمیر، نظافت، فرش، روشنایی، تدریس، تبلیغ و عمران معنوي را در برمیگیرد. 5. از آیه با توجه به انحصاري که از
به دست میآید، استفاده میشود که پاسداران و سرپرستهاي مساجد نیز باید از میان انسانهاي مؤمن، شایسته کردار « انّما » واژهي
و شجاع انتخاب شوند و دستهاي ناپاك و آلوده از مراکز عبادي و محل اجتماع مسلمانان کوتاه گردد. بر در میخانه رفتن کار
جز از » : یکرنگان بود خود فروشان را به کوي می فروشان راه نیست (حافظ) 6. اینکه در بارهي آباد کنندهي مساجد فرمود
اشاره به آن است که آبادي و نگهداري مادي و معنوي مساجد، جز در سایه شهامت و شجاعت ممکن نیست « نافرمانی خدا نهراسند
و اینگونه افراد هستند که میتوانند مساجد را به کانونهاي انسانسازي و کلاسهاي عالی تربیتی و ضد ستم تبدیل کنند و تحت
تأثیر هیچ قدرتی قرار نگیرند و جز برنامههاي الهی در مسجد پیاده نکنند. 7. در احادیث اسلامی بر اهمیت بناي مساجد تأکید شده
است؛ همانگونه که در حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آمده است: هر کس مسجدي بنا کند، هر چند به اندازه لانه
و نیز در حدیث دیگري از ایشان نقل شده است: هر کس چراغی در «1» . مرغی باشد، خدا خانهاي در بهشت براي او خواهد ساخت
مسجدي برافروزد، فرشتگان و حمل کنندگان عرش الهی، تا هنگامی که نور آن چراغ در مسجد میتابد، براي او آمرزش
8. در احادیث اسلامی براي کسانی که به مسجد رفت و آمد میکنند، بهرههاي فراوانی ذکر شده است؛ از جمله: «2» . میخواهند
تفسیر «3» . پیدا کردن دوست و برادر دینی، آگاهیهاي مفید و ارشاد شدن، دوري از گناه، برخورداري از نعمت و رحمت الهی
قرآن مهر جلد هشتم، ص: 168 آموزهها و پیامها: 1. آبادي مادي و معنوي مساجد منحصراً در اختیار انسانهاي مؤمن، شایسته
صفحه 51 از 116
کردار و شجاع است. 2. آبادي مساجد زمینه ساز رسیدن به (مراتب عالی) هدایت است. *** قرآن کریم در آیهي نوزدهم سورهي
توبه، برتري مؤمنان مجاهد را بر خادمان مسجد الحرام یادآوري کرده و میفرماید: 19 . أَجَعَلْتُمْ سِقَایَۀَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ
کَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَجَاهَدَ فِی سَبِیلِ اللّهِ لَایَسْتَوُونَ عِندَ اللّهِ وَاللّهُ لَایَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ آیا آب دادن به حاجیان، و آباد
ساختن مسجد الحرام را، همانندِ (کار) کسی قرار دادید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده، و در راه خدا جهاد کرده است؟!
(این دو گروه) نزد خدا مساوي نیستند؛ و خدا گروه ستمکاران را راهنمایی نمیکند. شأن نزول: داستان نزول این آیه در کتابهاي
به یکدیگر افتخار میکردند و عباس « شَیْبَه » عموي پیامبر صلی الله علیه و آله و « عباس » شیعه و اهل سنت اینگونه حکایت شده که
به آبرسانی خود به حاجیان میبالید و شیبه به کلیدداري و تعمیر مسجد الحرام افتخار میکرد. علی علیه السلام که سخنان آنان را
شنید، فرمود: من با سنّ کم خود، به این افتخار میکنم که شما با جهاد من ایمان آوردید. ص: 169
«1» . عباس ناراحت شد و نزد پیامبر صلی الله علیه و آله از علی علیه السلام شکایت کرد و آیهي فوق به این مناسبت فرود آمد
مثل حوض، آمده « ظرف بزرگ آب » و نیز « پیمانه آب » ،« وسیله آب دادن » ،« آب دادن » به معانی « سِقایَۀ » نکتهها و اشارهها: 1. واژه
مشهور بوده است؛ گویا در « سِقایۀ العباس » است. در مسجد الحرام، در میان چشمهي زمزم و خانه کعبه محلی وجود داشته که به نام
آنجا ظرف بزرگی میگذاشتند، تا حاجیان از آن آب بردارند. 2. منصب کلیدداري و آبادانی مسجد الحرام احترام فوق العاده
داشت؛ زیرا کعبه مقدسترین و بزرگترین کانون مذهبی حتی در زمان جاهلیت به شمار میآمد. 3. در سرزمین خشک حجاز
غالب ایام سال هوا گرم است، و حاجیان نیاز شدیدي به آب دارند، و از این رو، منصب آبرسانی و سقایت حاجیان مهم بوده
است و این مقام در ردیف منصب کلیدداري خانه کعبه به شمار میآمده است. 4. از اینکه ایمان به خدا و قیامت در برابر
آبرسانی و آبادانی مسجد الحرام قرار گرفته، استفاده میشود که آیهي فوق بین حالت شرك و ایمان مقایسه میکند، و شاید از
این روباشد که در پایان آیه به هدایت نشدن ستمکاران اشاره شده است؛ زیرا اعمال نیک مشرکان نیز با ظلم شرك همراه بوده
5. این آیه در مورد امام علی علیه السلام فرود آمده است، ولی مطلب آیه منحصر ص: 170 .«2» است
به شأن نزول نیست و شامل برتري مجاهدان و مهاجران دیگر نیز میشود، هر چند علی علیه السلام بالاترین مصداق آیه است.
آموزهها و پیامها: 1. رزمندگان با ایمان از خادمان مسجد الحرام برترند. 2. مؤمنان مجاهد را در ارزشهاي اجتماعی و ارائه خدمات
با دیگران مساوي قرار ندهید. *** قرآن کریم در آیهي بیستم سورهي توبه، بار دیگر برتري مهاجران رزمنده و مؤمن را بیان کرده
و میفرماید: 20 . الَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدَوا فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَ ۀً عِندَ اللّهِ وَأُولئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ کسانی
که ایمان آورده، وهجرت کرده، ودر راه خدا بااموالشان و جانهایشان جهاد نمودند، نزد خدا رتبهاي والاتر دارند؛ و تنها آنان
.«1» کامیابند. نکتهها و اشارهها: 1. این آیه بیان کرده که ملاك برتري نزد خدا، سه چیز است: ایمان، هجرت و جهاد با مال و جان
مترس از جان فشانی گر طریق عشق میپویی چو اسماعیل باید سرنهادن روز قربانی 2. در آیه اشاره شده که جهاد و کوششی در
نزد خدا فضیلت دارد که در راه خدا باشد؛ یعنی با نیّت صحیح و در راستاي اهداف الهی صورت پذیرد. تفسیر قرآن مهر جلد
هشتم، ص: 171 آموزهها و پیامها: 1. رستگاري و سعادت تنها در سایه ایمان، هجرت و جهاد به دست میآید. 2. مؤمنان مهاجر و
مجاهد را تکریم کنید و آنان را (در امتیازها) بر دیگران برتري دهید. *** قرآن کریم در آیات بیست و یکم و بیست و دوم
سورهي توبه، به پاداشهاي رزمندگان مؤمن و مهاجر اشاره کرده و میفرماید: 21 و 22 . یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَۀٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ
لَهُمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُقِیمٌ* خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً إِنَّ اللّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ پروردگارشان آنان را مژده میدهد به رحمتی از جانب خویش، و
خشنودي و باغهاي (بهشتی) که در آن جا نعمتهاي پایداري براي آنان است؛* در حالی که در آن جا جاودانه ماندگارند، براستی
که خدا، نزدش پاداشی بزرگ است. نکتهها و اشارهها: 1. در آیات پیشین، سه ویژگی انسانهاي برتر یعنی ایمان، هجرت و جهاد
طرح گردید و در این آیات، سه موهبت و پاداش به آنان یعنی رحمت، خشنودي الهی و بهشت طرح گردیده است. 2. در این آیه
صفحه 52 از 116
پروردگار خود به رزمندگان بشارت میدهد، و این نشان دهندهي عظمت و جایگاه رفیع آنان نزد پروردگار است. حریم عشق را
درگه بس بالاتر از عقل است کسی آن آستان بوسد که جان در آستین دارد (حافظ) 3. از آیه استفاده میشود که نعمتهاي
بهشتی بر خلاف کالاهاي دنیوي، پایدار و همیشگی است. ص: 172 بزن شمشیر و مُلک عشق بستان که
یعنی خشنودي خدا، از بزرگترین مواهب و مقاماتی است که خدا به مؤمنان « رِضوان » ملک عشق، ملک پایدار است 4. مقام
آموزهها و پیامها: 1. فرجام مؤمنان مهاجر و مجاهد، بهشت .«1» مجاهد میبخشد، و این چیزي غیر از بهشت و رحمت الهی است
جاویدان، رضوان و رحمت الهی است. 2. براي رزمندگان مؤمن و مهاجر پاداشهاي بزرگی در نظر بگیرد. ***
تقدیم پیوند مکتبی بر پیوند خویشاوندي
قرآن کریم در آیهي بیست و سوم سورهي توبه، به مؤمنان در مورد همکاري با پدران و برادران کافرشان هشدار داده و میفرماید:
23 . یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَاتَتَّخِ ذُوا آبَاءَکُمْ وَإِخْوَانَکُمْ أَوْلِیَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمَانِ وَمَن یَتَوَلَّهُم مِنکُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ اي
کسانی که ایمان آوردهاید! اگر پدران شما و برادرانتان، کفر را بر ایمان ترجیح دهند، (آنان را) سرپرست و یاور مگیرید! و هر
کس از شما که آنان را یاور و سرپرست (خود) قرار دهد، پس تنها آنان ستمکارند. نکتهها و اشارهها: 1. هنگامی که به مسلمانان
دستور جهاد با کافران داده شد، برخی میدیدند خویشاوندانشان در میان مشرکان بتپرست هستند، که در صورت جنگ باید از
آنان چشم بپوشند. آیه ناظر به حال این افراد بوده و با بیان قاطعی به آنان هشدار میدهد. 2. در این آیه اشاره شده کسانی که
پدران و برادران کافر خود را به عنوان ص: 173 یاور برگزینند، ستمکارند؛ زیرا این افراد در اثر پیوند با
بیگانگان و دشمنان خدا، هم به خویشتن، هم به جامعه و هم به فرستادهي خدا ستم کردهاند. دشمن اگر دوست شود چند بار
صاحب عقلش نشمارد به دوست (سعدي) 3. مقصود آیه بریدن پیوند دوستی و محبت با خویشاوندان و قطع رحم نیست، بلکه
منظور آن است که بر سر دو راهیها نباید دوستی خویشاوندان مانع اجراي حکم خدا و جهاد در راه او گردد و انسان را از هدف
اگر پدر و مادر تو اصرار دارند چیزي را که شریک » : مقدسش باز دارد و از این رو است که در آیهي 15 سورهي لقمان میخوانیم
4. از آیه «. خدا نمیدانی، براي او شریک قرار دهی، هرگز از آنان اطاعت مکن، ولی در زندگی دنیا با آنان به نیکی رفتار کن
استفاده میشود که پدران کافر بر فرزندان مسلمان ولایت ندارند. آموزهها و پیامها: 1. ضوابط مکتبی را بر روابط خانوادگی مقدم
بدارید. 2. هر کس ولایت کافران را بپذیرد، از ستمکاران به شمار میآید. *** قرآن کریم در آیهي بیست و چهارم سورهي توبه،
به مسلمانان هشدار میدهد که هدف را از همه چیز مهمتر بدانند و میفرماید: 24 . قُلْ إِن کَ انَ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَاؤُکُمْ وَإِخْوَانُکُمْ
وَأَزْوَاجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَ ارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسَادَهَا وَمَسَ اکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکُم مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِی سَبِیلِهِ
اگر پدران شما و فرزندانتان و برادران شما و همسرانتان » : فَتَرَبَّصُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لَا یَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ (اي پیامبر) بگو
و خاندان شما، و اموالی که آنها را به دست آوردهاید، و داد و ستدي که از کسادي آن هراسناکید، و خانههایی که به آن
خشنودید، نزد ص: 174 شما از خدا و فرستادهاش و جهاد در راه او محبوبتر است، پس در انتظار
باشید تا خدا فرمان (عذاب) ش را (به اجرا در) آورد! و خدا گروه نافرمانبردار را راهنمایی نمیکند. نکتهها و اشارهها: 1. هنگامی
که به مسلمانان دستور جهاد داده شد، برخی به فکر پدران، برادران و فرزندان کافر خویش بودند که میبایست با آنان بجنگند، و
برخی دل در گرو سرمایهها و تجارت خویش داشتند که تا حد زیادي در دست مشرکان بود و با مسافرتهاي آنان به مکه رونق
میگرفت و گروهی نیز که خانههاي خوبی در مکه داشتند، از ویرانی یا تعطیلی آنها در جنگ هراس داشتند. این آیه ناظر به حال
این افراد بوده و به آنان سخت هشدار میدهد. 2. در آیه به سرمایههاي هشتگانه زندگی مادي بشر اشاره شده است که چهار
قسمت آنها یعنی پدران، فرزندان، برادران و همسران، به گروه خویشان نزدیک مربوط است و قبیله نیز به گروه اجتماعی بشر
صفحه 53 از 116
. مربوط میباشد و دو قسمت نیز به سرمایه و کار انسانها ارتباط دارند و سرانجام به مسکن و خانههاي پر ارزش اشاره شده است. 3
مقصود آیه آن نیست که انسان سرمایههاي اقتصادي و عواطف انسانی خود را نادیده بگیرد، بلکه منظور آن است که معیار ایمان
واقعی را بیان کند. مؤمن واقعی کسی است که بر سر دو راهی حق و باطل، عشق به امور اقتصادي و زن و فرزند و خویشان، او را از
خدا، پیامبر و جهاد باز نکند؛ مؤمن واقعی کسی است که امور اقتصادي در نظرش از دین او مهمتر نباشد. 4. آیه شامل همهي
مسلمانان در همهي عصرها میشود؛ در جهان امروز نیز اگر مسلمانان براي جهاد آماده نباشند و منافع مادي خود را بر رضاي خدا و
5. ترجیح امور رسول ترجیح دهند، آینده آنان تاریک خواهد شد و به خطر خواهند افتاد. ص: 175
مادي بر خدا، پیامبر و جهاد، نوعی نافرمانبرداري و فسق است، و اینگونه دلباختگان زرق و برق زندگی مادي، شایستگی هدایت
الهی را ندارند. 6. در آیه، با جملهاي مبهم و سربسته دلباختگان دنیا تهدید شدهاند؛ یعنی کسانی که منافع مادي خود را بر رضاي
خدا مقدم میدارند، صبر کنند تا کیفر الهی برسد، و یا اینکه خدا پیروزي پیامبرش را از راه دیگري و به واسطهي افراد شایستهتري
تحقق بخشد. 7. آیه نفرموده است که خویشاوندان و سرمایههاي مادي خود را دوست نداشته باشید، بلکه فرموده است آنها را
بیشتر از خدا و پیامبرش و جهاد دوست نداشته باشید. آموزهها و پیامها: 1. مسلمانان آماده باشند، در راه اهداف عالی اسلامی از
همه چیز و همه کس خود بگذرند. 2. ایمان واقعی افراد بر سر دو راهیها آشکار و شناخته میشود. 3. رفاهطلبانِ مسئولیتگریز،
مشمول هدایت الهی نمیشوند. 4. دوستی خدا و رسول و جهاد نباید از دوستی خویشان و سرمایههایتان بیشتر باشد. ***
جریان